TÜRKÇE NEDİR?

Çoğu kişi Türkçenin doğru söylem ve yazımı konusunda hassas davranır. Özellikle "de" ve "da" eklerinin bitişik mi ayrı mı yazıldığına pek dikkat ederiz. İnternet ortamında da konuyla ilgili çokça uyarı ve bilgi vardır.

Ancak - nedense - Türkçe nedir? sorusuna net ve kısa yanıtı pek bulamaz, göremeyiz.

Bu düşünceyle size kısa ve öz bir bilgi derlemek istedik.

Şimdi gelin, Türkçenin tarihi yolculuğuna birlikte bakalım. Bilgilenelim. Öğrenelim.

1 | Bugün Türkçe kimin dilidir?

• Türkiye ve KKTC: Yaklaşık 85 milyon insan ana dili olarak Türkçe konuşuyor.

• Göçmenler: Almanya başta olmak üzere Avrupa’da 5 milyona yakın “gurbetçi Türk” var; Berlin’in Kreuzberg semti neredeyse bir küçük İstanbul'a dönüşmüş halde.

• Komşu topluluklar: Bulgaristan, Yunanistan (Batı Trakya), Irak ve Suriye’de hâlâ Türkçe ana dili olan yüz binler yaşıyor.

• Mikro-topluluklar: ABD, Kanada, Avustralya’ya göçen ikinci-üçüncü kuşak Türk çocukları da evde Türkçe, okulda İngilizce konuşarak büyüyor.
  

(Burada yalnız “Türkiye Türkçesi”ni kast ediyoruz; Azerbaycan Türkçesi, Türkmen­ce gibi kuzenler “Türk dilleri” ailesinin ayrı meyveleri.)

2 | İlk Türkçe konuşanlar kimdi, nerede gezdiler?

1. Proto-Türkler: Çin kaynaklarında “Dingling” diye geçen topluluk MÖ 1. yy civarında Baykal Gölü çevresinde atlı-okçuydu.

2. Göktürkler: 552’de Orta Asya’da imparatorluk kurup “Türk” adını resmîleştirdiler; Orhon Yazıtları da onlardan bize miras kaldı.

3. Karakhanlılar (10. yy): İslâm’la tanışıp Arap harflerini benimsediler; Mahmud-i Kaşgari’nin Dîvânu Lugati’t-Türk’ü bu dönemde kaleme alındı.

   Siz onu Kaşgarlı Mahmud diye biliyorsunuz.

4. Selçuklular & Oğuzlar: 11. yy’da Anadolu’ya geçti, Rumca-Ermenice-Farsça komşuluğunda bugün konuştuğumuz Oğuz lehçesini yoğurdu.
   

3 | Alfabe macerası – “Hangi olay, hangi harfe kapı açtı?”

Tarihsel eşik	Kullanılan yazı	Neden / dönüm noktası
8. yy – Göktürk “runik”	29 harf, sağdan sola, taşlara rahat oyuluyor.	İmparatorluk anıtı: Bilge Kağan Yazıtı.
9.–14. yy – Uygur alfabesi	Sogdiana kökenli, fırça-mürekkebe uygun.	Budist Uygurlar papirüs/kâğıt üzerine yazmaya geçti.
10. yy sonrası – Arap (Perso-Arap) yazısı	28 asıl harf + Türkçe sesler için پ چ ژ گ ڭ gibi ekler.	Karakhanlıların İslâm’a girişi; Kur’an ile okuryazarlık.
14.–20. yy – Osmanlı “elifbâsı”	Aynı Perso-Arap temeli; ama tek bir Türk / ş sesi için üç ayrı harf gibi karmaşalar.	Saray dili Arapça-Farsça sözlerle doldu; alfabetik düzen değişmedi.
Yan yollar	• Karamanlıca: Anadolu Rum Ortodoksları Türkçeyi Yunanca harflerle yazdı. • Armeno-Türkçe: İstanbul ve Kayseri’de Ermeni harfli romanlar basıldı. • Codex Cumanicus (1303): Latin harfli ilk Türkçe sözlük.
1928 – Latin alfabesi (29 harf)	Her sesin tek harfi; ğ, ş, ç gibi özgün işaretler.	Harf Devrimi okuma yazmayı kolaylaştırdı: 3 ayda milyonlarca yeni okur kazandı.
Bugün	Türkiye, KKTC, diaspora → Latin; Gagavuz, Azerbaycan, Türkmenistan → Latin; Kazak-Kırgız hâlen Kiril’den Latin’e geçiş aşamasında.

4 | “Osmanlı Türkçesi sadece Arapça mıydı?” – Hayır!

Osmanlı dönemi metinlerinde Arapça + Persçe + Türkçe üçlüsü iç içeydi:

• Sebeb-i mûcib, gâyet-i şâhâne gibi bürokratik kalıpların aslı Arapça.

• Nisân-ı mevsim-i bahâr, şâh-ı cihân gibi terkipler Fars imlâsında.

• Halk şiirinde “Âşık Veysel’in dili” sade Türkçe.

  
  

  Bu çok dilli yapı yüzünden aynı “/s/” sesi ث-س-ص ile, “/z/” sesi ذ-ز-ظ harfleriyle yazılabiliyordu; okur için tam bir bilmeceydi.

  Konu hakkında daha ayrıntılı bilgi istersen... İzlemeyi unutma.

5 | Dil neden, nasıl değişti?

• İslâm etkisi (10.–11. yy): Arapça din, Farsça medrese, çarşı gibi kavramlar ödünçlendi; yazı da Arap harf­lerine döndü.

• İmparatorluk kültürü (15.–19. yy): Saray ve medrese prestiji, Arapça-Farsça sözcük oranını metinlerde %40-80’e çıkardı.

• Tanzimat ve yenileşme: Matbaayla birlikte Latinceleştirme denemeleri başladı; Ahmed Cevdet Paşa “okuma zor, kolaylaştıralım” diyerek harf tartışmasını alevlendirdi.

• 1928 Harf Devrimi: “Bir harf, bir ses” prensibi, kısa sürede kitlesel okur-yazarlık sağladı; %13’e kadar inen Arapça-Farsça kökenli kelime oranı bugün 12-15 % civarında.

Türkçe, Baykal kıyısında at üzerine konup taşlara “Türük” diye kazınan ilk cümleden, bugün Berlin metrosunda kulaklığından Tarkan dinleyen öğrenciye kadar uzanan kesintisiz bir hikâye yazıyor. Yol boyunca:

• Göçler dille birlikte insanları;

• Din değişimleri alfabeyle birlikte kelimeleri;

• İmparatorluk siyaseti ise söz varlığını şekillendirdi.
  

Bugün elimizdeki 29 harf, yüzlerce yıllık deneme-yanılmanın “en pratik” sürümü; ama unutma: Dil yaşayan bir canlı. Yarın robot, yapay zekâ ya da belki Mars-göçü Türkçeye yepyeni sözcükler katacak.

Şimdi sen de bu serüveni ister arkadaşına, ister sınıftaki miniklere anlat – ama bil ki anlattığın her sözcük, binlerce yıllık göçmen kuşun kanat sesidir.

Türkçenin bugünkü okunuş kurallarını merak edersen buraya dokunup kaynak kitap edinebileceğini unutma. Eğer konu hakkında daha derin bilgi sahibiysen ya da anlatımızda bir eksik gördüysen... Tamamlayıcı bilgini yorum bölümünde paylaşarak katkı sunabilirsin. #Türkçenedir #Ankaradiksiyon #Diksiyon #Türkçe